Türkiye Toprakları
- Kategori: Toprak Bilgisi
- Pazartesi, 04 Ağustos 2008 20:53
- Gösterim: 73984
1.Giriş
Doğal Zenginliklerimizin temeli olan toprak varlığımızın bilimsel esaslara göre karakteristiklerinin saptanması, içerdiği problemlerin çözümü, ancak detaylı Türkiye Toprak Haritalarının hazırlanması ile mümkündür.
Kalkınma planlarına uygun rasyonel bir tarımsal kalkınma, doğal bir afet halini almış olan su ve rüzgar erozyonuna karşı topraklarımızın korunması, topraklarımızdan verimliliğine uygun bir şekilde faydalanması her şeyden önce, yurt topraklarının kullanılabilme ve verimlilik kabiliyetlerinin bilinmesine ve çeşitli toprakların yurt düzeyinde yayılma alanlarının saptanmasına bağlıdır.
Memleketimizde, bugüne kadar yapılan toprak haritalama çalışmaları ve ileride yapılması planlanan toprak etütleri, bilimsel araştırmalar ile milli varlığımız olan topraklarımızın uluslar arası norm ve standartlara göre sınıflaması yapılacak, yayılma alanları, çeşitli özellikleri saptanarak, topraklarımızın çağımız koşullarına uygun ve verimli bir şekilde kullanılabilmesi olanakları sağlanmış olacaktır.
Bir ülkenin doğal kaynakları sayılırken, genellikle bu kaynakların sürekliliği dikkate alınarak tükenebilen ve tükenmeyen doğal kaynaklar olarak bir ayırım yapılır. Örneğin madenler ve diğer yer altı zenginlikleri zamanla tükenir ve yenilenmez. Ormanlar, akarsular, turistik gelir sağlayan kıyılar ve doğal güzellikler, tükenmeyen doğal kaynaklardır.
Doğal kaynaklarımız içerisinde en önemlisi olan topraklarımız ise bu gruplardan hangisine girmelidir? İlk akla gelen topraklarımızın tükenmeyen doğal kaynaklar olması gerektiğidir. Toprağa verimlilik vasfını veren mineral ve organik maddeler zamanla noksanlaşsa bile bunları yenilemek mümkündür. Zamanla bozulan fiziksel ve kimyasal özellikler ıslah edilebilir. Tuzluluk ve Alkalilik nedeniyle verim kabiliyeti azalan topraklar ıslah edilerek yeniden verimli ziraat arazileri haline getirebilir.
Fakat, günümüzdeki yanlış tarımsal uygulamalar, plansız kentleşme ve sanayileşme, çevre kirliliği ve erozyon tehlikelerine bakılarak düşünmek gerekirse, topraklarımızın tükenen doğal kaynaklar grubuna dahil edilmesi gerekecektir. Yanlış ve aşırı kullanma ve bunun sonucu meydana gelen erozyon ve toprak taşınması, verimli topraklarımızın zamanla kaybolmasına neden olmaktadır. Erozyonla kaybedilen toprakların yeniden verimli hale getirilmesi, kazanılması ise artık mümkün olmamaktadır.
Binlerce yıldan beri birçok uygarlığın beşiği olmuş Anadolu’da, kurulan bu medeniyetler, artan nüfus yoğunluğu, sosyal, ekonomik ve zirai faaliyetler, ormansızlaşma ve doğal dengenin bozulması, toprakların aşırı ölçüde sömürülmesine neden olmuştur. Selçuklu ve Osmanlı Türkleri’ne gelinceye kadar, yer ve koloni zihniyeti ile sömürülen Anadolu doğal kaynakları, gelişi güzel tüketilmiş, bozulan araziler ıslah çareleri aranılmaksızın terk edilerek başka yerlere göç edilmiştir. Ancak toprağa kutsal ve derin bir sevgi duyan Türkler Anadolu’yu vatan, yurt edinmenin doğal sonucu olarak milli bir şuur ile toprağa bağlanmış ve onu kanları pahasına korumuşlardır.
Ancak, topraklarımızın tarımsal kalkınmaya yön verecek biçimsel ve bilimsel anlamda incelenmesi ve tanınması Cumhuriyet döneminde 1930’lardan sonraki çalışmalarla mümkün olmuştur.
1933 yılında kurulan Yüksek Ziraat Enstitüsüne bağlı Ankara Ziraat Fakültesinde, Toprak İlmi ilk defa bilimsel ve modern anlamda okutulmaya başlanmış, daha sonra açılan İ.Ü. Orman Fakültesi, 1955 yılında kurulan E.Ü Ziraat Fakültesi, 1957 yıkında açılan Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi ve 1967 yılında kurulan Ç.Ü. Ziraat Fakültesine bağlı Toprak Kürsüleri ve Bölümlerinde, Türkiye Topraklarının bilimsel anlamda incelenmesi ile ilgili çalışma araştırmalar yapılamaya başlanmıştır. Yapılan bu araştırmalar bu konuda temel bilgileri verebilecek niteliktedir.
Türkiye toprak ve su kaynaklarının tanınması ve değerlendirilmesi konusunda ülke düzeyinde teşkilatlanma çalışmaları ise Tarım Bakanlığı’na bağlı olarak 1932 yılında Eskişehir Kuru Ziraat Denetleme İstasyonunun kurulmasına dayanmaktadır. Bunu 1947 yılında kurulan Tarsus Su Ziraat Denetleme İstasyonu, 1949’da kurulan Menemen, 1950’de Kaşınhan, 1953’te Çumra, 1955 Eskişehir Sulu Ziraat Deneme İstasyonlarının kurulması izlenmiş daha sonra bu çalışmaları koordine etmek üzere 1954 yılında Ankara Toprak Gübre Araştırma Enstitüsü kurulmuştur. Kuruluş ve amaçları 7547 sayılı kanunla belirlenen Toprak Su Genel Müdürlüğü 1960-1964 yılları arasında Tarım Bakanlığı bünyesinde, 1964 yılından sonrada Köy İşleri ver Kooperatifler Bakanlığı’na bağlı olarak 1.Bölge Müdürlüğü, İl Araştırma Enstitüsü ve alt kuruluşları ile Türkiye’nin toprak ve su kaynakları varlığını değerlendirmek, arazi ıslahı, sulama, verimlilik, toprak ve muhafaza ve geliştirilmiş Türkiye-Toprak Haritası’nın hazırlanması görevlerini yürütmektedir.
1966 yılında hazırlanmasına başlanan Geliştirilmiş Türkiye Toprak Haritası’nın26 büyük toplama havzası itibariyle 16 havza raporu ve 1/200.000 ölçekli toprak haritaları yayınlanmış, 10 havza raporu ve haritası hazırlanmaktadır.
2. Türkiye Topraklarının Genel Tanımı
2.1. Türkiye’nin Coğrafi Yeri
Türkiye’nin dünya kara parçası üzerindeki yerini şu şekilde özetleyebiliriz.
1. Türkiye toprakları eski dünya kara parçası denilen Eurasya kıtasının hemen hemen ortasında yer alır.
2. Atlas Okyanusu’nun bir kolu olan Akdeniz ve kolları bir kara kütlesinin arasına sokularak Türkiye topraklarının üç tarafını çevreler.
3. Türkiye toprakları kuzey yarım küresinde ekvator ile kuzey kutbu arasında ortaya yakın bir yerde bulunur.
Türkiye’nin genel yüzölçümü 77.797.127 hektardır. Bunun 1.102.000 hektarı göllerle kaplıdır. Toprakları Asya ve Avrupa kıtalarında iki bölüme ayrılır. Asya topraklarına Anadolu ( 75.396.027 hektar ), Avrupa’daki topraklarına Trakya ( 2.401.100 hektar ) adı verilir.
Türkiye doğu-batı doğrultusunda uzanan bir dikdörtgen görünümündedir. En kuzey ucu ( Kerenpe Burnu, Sinop yakınlarında) 42026’, kuzey ve en güney ucu ( Hatay ilinin güney sınırı ) 35051’ kuzey paralellerine rastlar. Doğuda 44048’ doğu boylamı ( Aras ırmağının Türkiye sınırından çıktığı nokta ) ile batıda 25039’ doğu boylamı ( İmroz Adasının Avlaka Burnu ) arasında uzanır. Bu noktalar arasında uzunluğu 1.565 km, eni 650 km’dir.
2.2. Türkiye’nin Topografik ve Jeolojik Özellikleri:
Topografik yapısı bakımından Türkiye, yüksek yayla karakterinde, çok değişken engebeli ve dağlık arazi durumundadır. Ülkemizde ortalama yükselti 1.130 m civarında olup, arazinin ancak %10’unda yükselti 0-250 arasındadır. Fazla yükselti yanında, buna bağlı olarak Türkiye arazisi fazla eğime sahip oluşu ile de karakteristiktir. Ülkemiz arazisinin %20 kadarı %15 ve daha az eğimde, geriye kalan %80’i ise %15’ten yukarı eğimli arazi karakterindedir.
Çizelge 1: Türkiye Topraklarının Yükselti Oranları
| I | II | ||
|---|---|---|---|
| Yükselti (m) | Genel Yüzölçümüne Oranı (%) | Yükselti (m) | Genel Yüzölçümüne Oranı (%) |
| 0-250 | 10 | 0-500 m arası | 17,5 |
| 250-1000 | 35 | 500-100 m arası | 27 |
| 100-2500 | 1000-1500 m arası | 30 | |
| 2500 | 3 | 1500-2000 m arası | 15,5 |
| Ortalama yükselti 1130 m. | 2000 m’den yüksek | 10 | |
| 100 | |||
| Ortalama yükselti 1130 m. | |||
Fiziki coğrafya bakımından Türkiye
1. Kıyı bölgeleri,
2. Yüksek Anadolu platosu
3. Yüksek dağlık bölge ( Doğu Anadolu ),
4. Trakya alçak bölgesi olmak üzere 4 kısma ayrılır.
Türkiye’nin güney-kuzey kıyıları boyunca kenar dağları uzanır. Bu dağlar genel olarak doğu-batı doğrultusunda uzanan geniş yaylaları meydana getirirler. Kenar
dağları Türkiye’nin doğusunda birbirine yaklaşır ve sıklaşır. Aynı dağlar batıda da birbirine yaklaşır ve sıklaşırlar, fakat yükseklikleri doğudaki kadar olmadığı
gibi, aralarına vadileri de alarak, birbirine paralel olarak Ege kıyılarına dik inerler. Kenar dağların kuşattığı İç Anadolu yayla ve yüksek ova şeklindeki
düzlüklerden oluşmuştur. Türkiye’de alçak düzlükler, kıyı ovaları az yer kaplar. Bunlara daha çok ülkenin batı ve güney kısımlarında, Trakya’da ve ayrıca bazı
büyük akarsu deltaları yakınında rastlanır.
2.2.1. Türkiye’nin Jeolojik Oluşumu
Anadolu’nun jeolojik yapısı günümüzden yaklaşık 300 milyon yıl kadar önce Alpler’den Himalayalar’a kadar uzanan Tethys denizinin bu günkü Anadolu kara parçasını
kaplamış olduğunu zamanla meydana gelen tektonik olaylar sonucu, karaların yükselmesi ile denizin çekildiğini ve Anadolu kara parçasının temelini bu denize ait
sedimentlerin oluşturduğunu, bundan sonra da dünyanın geçirmiş olduğu jeolojik devirler boyunca, Anadolu yarımadasının jeolojik erozyon ve sedimentasyon olayları
sonucu günümüzdeki jeolojik yapısını kazanmıştır.
Üçüncü zaman sonunda Anadolu yarımadası bütünüyle yükselirken iç kısımları biraz çukurlaşmış ülkeyi kuşatan denizler biraz daha derinleşmiştir. Güneydoğu Anadolu
ve Musul yöresinde antiklinalli senklinalli gerçek kıvrımlar oluşmuştur,doğu ve batı Anadolu’ da kırılmalar sonucu çukur ovalar meydana gelmiştir. Ege denizinin
bulunduğu alan meridyen doğrultusunda alçalmış ve bu alçalmalar dördüncü zaman başlarında da sürmüş, çukurlaşan yerler ada halinde kalmıştır. Akdeniz’ in tuzlu
suları boğazlar ve Marmara çöküntü alanını geçerek Karadeniz’ in yerindeki büyük gölü doldurarak burayı deniz haline getirmiştir.
Türkiye’deki en eski jeolojik formasyonlar, metamorfoze olmuş kristalin şistleri oluşturur. Batı Anadolu’nun jeolojik formasyonunu da oluşturan Menderes masifi,
genellikle gnays,mika şist, kuvarsit, mermer, fillit, amfibolit ve kalkerli şistlerden ibaret olup, Muğlda’ dan sonra da devam ederek Toros Dağları boyunca uzanan
sedimental tabakaların esasını meydan getirmektedir. Kuzeye doğru da uzanan bu masif Kızıl Irmak masifini de teşkil eder.
Erozyon ve sedimentasyon ile toprağın oluşumunda etkili jeolojik formasyonların yapısı ( ana kaya ) arasındaki sıkı ilişki nedeniyle toprağın jeolojik
özelliklerini bilmek gerekmektedir. Topografya, iklim ve vejetasyonun belirli zaman süresi içerisindeki birlikte etkileriyle oluşan toprak ve onun doğal koşullar
altında taşınması olayı olan jeolojik erozyon, son birkaç bin yıl süresinde, insanın tabiata olan müdahalesi ile yerini, hızlandırılmış erozyona terk etmiş
bulunmaktadır.
2.3. Türkiye’nin İklim Özellikleri:
Toprak oluşumunun aktif faktörlerinden olan iklim doğal bitki örtüsü ve kültür bitkilerinin dağılımı üzerinde en büyük etkendir. Yağış ve sıcaklık gibi klimatik
faktörler seçilecek tarım sistemleri, tarımsal üretim çeşitliliği ve desenlerine doğrudan etkili olan öğelerdir. Aynı zamanda toprak oluşumunun iklim ile birlikte
diğer aktif faktörünün oluşturan doğal vejetasyon örtüsü de iklim faktörleriyle doğrudan etkilidir.
Belirli bir bölgenin iklimini belirleyen en önemli etmenler enlem dereceleri, deniz ve okyanus gibi büyük su kütlelerine olan uzaklık ve yakınlığı, denize göre
yükseltisi ve yeryüzü şekilleri, egemen olan rüzgarların yönü ve şiddetidir.
Üç tarafı denizlerle çevrili 36042’ enlem dereceleri arasında yer alan Türkiye’nin coğrafi konumu ve topografik durumu ülkemizde çeşitli iklim tiplerinin
varlığına neden olmuştur. Karadeniz kıyı şeridinin doğusu dışında yağışların yıllık dağılımı düzenli değildir. Yıllık ortalama yağış 670 mm olmakla birlikte bu
değer, toplam yüzölçümünün 2/3’nü oluşturan iç kısımlarda 250 mm’ye kadar düşmekte, Doğu Karadeniz kıyı şeridinde 2500 m’ye yükselmektedir. Yağışların
düzensizliği nedeniyle birçok bitki için, büyüme derecesinde sulama yapılması gerekmektedir.
Türkiye beş temel iklim bölgesine ayrılmaktadır:
1. Yağışlı ( Hümid ) İklim Bölgeleri: Kuzeyde Karadeniz, güneyde Akdeniz ve batıda Ege Denizi kıyı şeridine paralel bölgeleri kapsar. Batıda ve güneyde Akdeniz
iklim tipi iklim özelliklerini gösteriri. Yağış ortalaması 700 mm’nin üzerindedir.
2. Nemli-Az Yağışlı ( Nemli Subhümid ) İklim Bölgeleri: Trakya, İç Batı Anadolu ve Akdeniz kıyı şeridiyle Orta Anadolu platosu arasında kalan küçük bir bölgeyi
kapsar. Yıllık ortalama yağış 550-750 mm arasında değişir.
3. Kuru-Az Yağışlı ( Kuru Subhümid ) İklim Bölgeleri: İç Anadolu yarı kurak bölgesini çevreleyen geniş ve düzensiz bir iklim kuşağından ibarettir. Yıllık
ortalama yağış 400-500 mm arasında değişir.
4. Yarı Kurak ( Semiarid ) İklim Bölgeleri: Orta Anadolu’da Eskişehir, Ankara, Çorum, Konya ve Kayseri illerinin çevrelediği geniş bir iç bölgedir. Yıllık
yağış ortalaması 350 mm civarındadır.
5. Çok Yağışlı ( Per Hümid ) İklim Bölgeleri: Doğu Karadeniz bölgesinin dar bir kıyı bölgesinde Rize ve civarında görülür. Yıllık yağış ortalaması 2500 mm’ye
çıkar, çok dar bir alanı kapsamakla birlikte ekonomik bakımdan çok önemli bazı bölgelerin tek yetişme bölgesi oluşu ( çay gibi ) ile önem kazanır.
2.4. Türkiye’de Doğal Bitki Örtüsü:
Türkiye’de doğal bitki örtüsü topografik özellikleri ve iklim tipleri kadar değişken ve çeşitlidir. Aynı durum kültür bitkileri içinde geçerli olup, denemeye
alınan bazı tropikal ve subtropikal ürünler dışında Türkiye’de doğal koşullar altında tarım yapılamayan kültür bitkisi yoktur denilebilir. Pek çok kültür bitkisin
yabani formlarını da Anadolu’dan kaynaklandığı bilinmektedir.
Türkiye’deki doğal bitki örtüsünün temelini oluşturan çayır-mera arazileri, orman örtüsü ve fundalık-çalılık alanların genel büyüklük ve dağılımı ve potansiyel
özellikleri hakkında geniş bilgiler arazi varlığımız ile ilgili bölümde verilmektedir. Topraklarımızın yaklaşık %65’i doğal bitki örtüsü altında bulunmakla
birlikte, doğal vjetasyon çeşidi ve yoğunluğu, ülkemizdeki iklim tiplerine göre tipik değişiklikler gösterir.
Yağışlı bölgelerde özellikler Karadeniz kıyı şeridi boyunca doğal vejetasyon örtüsünü iğne yapraklı ağaçlar özellikle çam, ladin, köknar ile yaprağını döken
ağaçlardan kayın, gürgen, meşe, yabani fındık, ceviz ve funda ve çalılar oluşturur. Ayrıca, yağışı seven tipik çayır-mera bitkileri, eğrelti otları da bulunur.
Yarı nemli ılıman Akdeniz iklim tipinin etkisi altında kalan batı ve güney bölgelerde, iklim faktörleri topografya ve ana materyalinde birlikte etkileri sonucu bu
bölgeler için karakteristik bir doğal vejetasyon örtüsü oluşmuştur. Yabani zeytin, keçi boynuzu, meşe, dış budak, dut, çitlembik, günnük ağacı, fıstık çamı ve
diğer çam türleri yanında defne, pırnar meşesi, ılgın, meyan kökü, mersin, hayıt gibi ekonomik değer de taşıyan maki örtüsü ve çeşitli funda çalıları gibi çok
yıllık ağaç ve ağaççıklar ve çok çeşitli yabani gramine türleri ve değişik çayır otları Akdeniz iklim bölgelerinin doğal bitki örtüsünü oluşturur. Akdeniz iklim
tipi batıda denize dik olarak inen dağların oluşturduğu vadiler ile iç bölgelere; güneyde ise Güney Doğu Anadolu bölgesine kadar etkilerine devam
ettirebildiğinden denize göre yükselti ve az çok değişen iklim özelliklerine rağmen Akdeniz iklim bölgelerine özgü doğal vejetasyon iç bölgelere ve güney doğu
sınırlarına kadar uzanır.
Karakteristik yarı kurak iklim özellikleri gösteren İç Anadolu Bölgesi’nin doğal bitki örtüsü yarı kurak bölgeler için tipik bitki türlerinden oluşur. Tek veya
çok yıllık çalı ve dikensi çalı örtüsü ( yavşan otu, deve dikeni ) ile birkaç senelik otlardan özellikler ayrık otu, domuz ayrığı, sorguç otu, yumak otu, yonca,
fiğ, beyaz tırfıl, dikenli tırfıl gibi değişik bitkiler ile püsküllü brom, tek yıllık bitkilerden yabani gramineler; yabani arpa, yabani yulaf gibi otlara ve
nemli yerlerde yetişen mürdümük doğal çayır ve mera örtüsünü oluşturur. Çok yıllık bitkilerden karışık ve iğneli ağaçlara ve orman örtüsüne geniş alanlar halinde
rastlanmaz.
Yüksek dağlık bölgeyi oluşturan Doğu Anadolu’da doğal bitki örtüsünü çayır ve mera oluşturur. Yer yer yaprağını döken ağaç ve çamların oluşturduğu geniş orman
alanlarına da rastlanır.
Genel olarak iklim farklılıkları, ana kaya, topografya, denize göre yükselti ve toprak derinliği gibi faktörlere bağlı olarak, kurak ve yarı kurak bölgelerde
seyrek, kısa boylu ve kısa ömürlü otlar ve çalılar, biraz daha nemli koşullarda seyrek çalı ve bodur ağaçlar, yağışlı bölgelerde ise yaprağını döken ve dökmeyen
ağaçların meydana getirdiği orman örtüleri oluşmuştur.
2.5 Türkiye’de Arazi Varlığı ve Kullanma Biçimleri
Mevcut arazi varlığımızın toprak kullanım durumu ve genel dağılımına kısaca bakacak olursak ortalama arazi kullanım dağılımı şöyledir.
Çizelge 2: Türkiye’de Arazi Kullanım Biçimi
| Kullanım Şekli | Alanı (Hektar) | Oranı (%) |
|---|---|---|
| İşlenen Araziler | 27,699,003 | 35,6 |
| Nadaslı Kuru Tarım | 16,793,000 | 21,5 |
| Nadassız Kuru Tarım | 5,815,000 | 7,5 |
| Sulu Tarım | 2,990,880 | 3,8 |
| Bağ-Bahçe | 1,058,637 | 1,4 |
| Özel Bitkiler (zeytin vs) | 1,042,152 | 1,3 |
| Çayır-Mera Arazisi | 21,745,690 | 28 |
| Çayır | 644,373 | 0,8 |
| Mera | 21,101,317 | 27,2 |
| Orman, Funda-Çalılık | 23,467,463 | 30,2 |
| Orman | 15,135,087 | 19,5 |
| Funda-Çalı | 8,333,376 | 10,7 |
| Yerleşim Alanları | 569,4 | 0,7 |
| Diğer Araziler | 3,212,175 | 4,1 |
| Sazlık ve Bataklık | 48,521 | 0,06 |
| Irmak Yatakları | 192,325 | 0,24 |
| Sahil Kumulu | 37,915 | 0,05 |
| Kara Kumulu | 2,481 | 0,03 |
| Çıplak Kaya ve Molozlar | 2,930,933 | 3,62 |
| Su Yüzeyleri | 1,102,933 | 1,4 |
| GENEL TOPLAM | 77,797,127 | 100 |
En son rakamlara göre toplam arazi varlığımızın, % 35.6’ı olan 27.969 milyon hektarı tarımda kullanılan ve işlenen arazi, % 38’i olan 21745.7 milyon hektarı
çayır-mera, % 30.2’sini oluşturan 23468.5 milyon hektarı orman ve fundalık, % 1.4 olan 1.103 milyon hektarı su yüzeyleri ve % 4.1’i, 3.212 milyon hektarı diğer
araziler olarak ayrılmış bulunmaktadır.
Arazi varlığımızın 19.344.569 ha’sı ( % 24.8 ) I-III kabiliyet sınıfı işlemeli uygun arazi, 7.201.016 ha’sı ( % 9.3 ) ise IV-sınıf ve bazı önlemler alınarak
işlenmesi gereken arazi durumundadır ki halen hiçbir önlem alınmaksızın işlenmekte,ekilip biçilmektedir (Çizelge-3). I-IV. sınıf arazilerin tümünü kapsayan tarım
arazilerimizin toplamı 26.546.581ha ( % 34.1 ) i tarıma elverişli arazi kabul edilirse, geriye kalan % 64.5’i ( su yüzeyleri dışında ) olan 50.2 milyon ha’yı
işlemeli tarıma elverişli olmayıp devamlı bitki örtüsü altında bulundurması gereken arazilerdir.
Çizelge 3: Türkiye Topraklarının Tarımsal Kullanmaya Uygunluk ( Arazi Kabiliyeti ) Sınıflaması Dağılımı.
Türkiye’de halen tarım arazileri, genellikle arazi kullanma kabiliyeti sınıfına uygun olarak kullanılmamakta ve işlenmesi gereken araziler, tarıma açılmış
bulunmaktadır. Çizelge-4’te Türkiye’de şimdiki arazi kullanma biçimlerinin A.K.K ( kabiliyet ) sınıflarına dağılımı görülmektedir.
Çizelge 4: Türkiye’de Şimdiki Arazi Kullanma Biçimlerinin Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı
| Kabiliyet Sınıfları ( 1000 hektar ) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kullanma Biçimi | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | Toplam |
| İşlenen Arazi | 4778 | 5987 | 6229 | 4593 | 18 | 3848 | 2246 | - | 27699 |
| Kuru Tarım Arazisi (Nadaslı ) | 2340 | 3362 | 4296 | 3321 | 10 | 2479 | 985 | - | 16793 |
| Kuru Tarım Arazisi (Nadassız ) | 816 | 1514 | 1143 | 742 | 4 | 898 | 699 | - | 5816 |
| Bağ-Bahçe | 176 | 188 | 205 | 172 | - | 202 | 115 | - | 1058 |
| Sulu Tarım | 1413 | 836 | 476 | 223 | 4 | 34 | 4 | - | 2990 |
| Özel Bitkiler ( Zeytin,A.Fıstığı,Çay) |
33 | 87 | 109 | 135 | - | 235 | 443 | - | 1042 |
| Çayır-Mera Arazisi | 178 | 547 | 826 | 1731 | 103 | 4104 | 14257 | - | 21746 |
| Çayır Arazisi | 69 | 149 | 108 | 82 | 80 | 49 | 107 | - | 644 |
| Mera Arazisi | 109 | 398 | 718 | 1649 | 23 | 4055 | 14150 | - | 21102 |
| Orman ve Fundalık | 17 | 172 | 477 | 840 | 31 | 2237 | 19694 | - | 23468 |
| Orman Arazisi | 5 | 92 | 322 | 575 | 10 | 1240 | 12891 | - | 15135 |
| Funda ve Çalılık Arazi | 12 | 80 | 155 | 265 | 21 | 997 | 6803 | - | 8333 |
| Yerleşim Alanları | 40 | 53 | 42 | 37 | - | 49 | 57 | 292 | 570 |
| Diğer Araziler | - | - | - | - | 13 | - | 35 | 3164 | 3212 |
| Su Yüzeyleri | - | - | - | - | - | - | - | - | 1102 |
| Kabiliyet Sınıfları Toplamı | 5013 | 6759 | 7574 | 7201 | 165 | 10238 | 16289 | 3456 | 76684 |
| Genel Toplam | - | - | - | - | - | - | - | 77.797 | |
Çizelge 4’teki şimdiki kullanma biçimlerine bakılırsa 6.112.000 ha işlenen arazinin V-VIII. kabiliyet sınıfı pulluk girmemesi gereken arazi olduğu halde sürülüp işlendiği görülür. Ayrıca toplam 569.000 ha olan meskun arazi endüstri ve yerleşim alanlarının % 34’ü olan 172.000 ha’sı I-III kabiliyet sınıfı arazisi olduğu halde tarım dışı kullanıma ayrılmış bulunmaktadır. Yeniden tarıma tahsisi mümkün olmayan bu arazilerin, kırsal alandan kentleşmeye yöneliş hızı ve nüfus artışı ile endüstri alanlarının alt yapı ve temel yatırım sorunu olmayan yerleri seçmelerine paralel olarak her yıl önemli oranda artacağı yapılan araştırmalardan anlaşılmaktadır.
.23.468.000 ha olarak gösterilen orman arazisinin 8.333.000 ha’sı makilik, fundalık ve çalılık arazi karakterinde olup bu arazinin 512.000 ha’sı basit ıslah çalışmaları ile tarıma kazandırabilecek tarım arazisi karakterindedir. Orman için mera arazisi 3.450.000 ha kadar olup ıslahı gereken bu araziler her yıl ormanların aleyhine genişlemektedir. Mevcut orman arazisinin %39 iyi ve orta karakterli işletmeye elverişli, geriye kalan % 60.6’sı ise bozuk karakterli ve ıslahı gerektirmektedir.
Orman varlığımızın durumu yukarıdaki rakamlardan anlaşılabileceği gibi hiçte iç açıcı değildir. Bugüne kadar orman varlığımızın esaslı bir envanteri yapılmış ve ormanlık arazilerin kesin sınırları saptanmış değildir. Bu durum hala sosyal sürtüşmelere ve orman köylüsü ile devlet arasında bitmeyen davalara konu olmaktadır. Tarla açmak amacıyla ülkemizde yılda ortalama 6300 ha ormanın köklendiği ve 1950-1970 yılları arasında toplam 437.694 ha, yılda ise ortalama 22.000 ha ormanın yandığı veya yakıldığı saptanmıştır. Yılda ortalama 32.000 ha’lık ağaçlandırma yapılması programlanmış olup bu durumda bozul ormanlarımızın ıslahı ve açılan veya yakılan ormanların yeniden ağaçlandırması için ortalama 250 yıl gerektiği ortaya çıkmaktadır.
Çizelge 5: Türkiye’de Çayır-Mera Arazileri ve Hayvan Sayısı Varlığında Yıllara Göre Değişmeler
| Hayvan Türü ( milyon ) | 1927 | 1950 |
| Koyun | 10,2 | 41,5 |
| Ankara Keçisi | 2,6 | 3,5 |
| Kıl Keçisi | 6,9 | 15 |
| Sığır | 6,8 | 14,1 |
| Manda | 0,7 | 0,8 |
| Toplam | 27,2 | 74,9 |
| Çayır-Mera Arazileri | 1950 | 1980 |
| ( milyon hektar ) | 37,793 | 21,745 |
Çizelge 5’de verilen sayısal ilişkilerde görülebileceği gibi 1927-1977 yılları arasındaki 50 yıllık devrede hayvan varlığımız 3 katına yakın bir artış göstermekte ve ülkemiz hayvancılığında kantitatif bir gelişmeyi ortaya koymaktadır. Buna karşılık çayı-mera arazilerimiz 1950-1980 yılları arasında son 30 yıllık devrede, % 42’lik bir azalma göstermektedir. Bu durum hayvancılığımızdaki gelişmenin çok sağlıklı olmadığı gerçeğini ortaya koymakta olup, çayır-mera arazilerimizdeki tahrip, sömürülme ve erozyon tehlikesinin nedenlerini açıkça göstermektedir. Özellikle erken otlatma ve kapasite üzerinde hayvanın meraya salınması zaten zayıf olan doğal mera örtüsünü adeta yok etmektedir. Ayrıca 2.874 bin hektar mera arazisi I-IV kabiliyet sınıfı tarım arazisi karakterinde iken halen mera olarak kullanılmaktadır.
Bu bilgilerden anlaşılacağı gibi, ülkemizde tüm Türkiye’yi kapsayacak biçimde veya bölgesel biçimde, arazi ve kullanımı planlaması yoktur. Araziler ya doğal olarak bulunduğu şekilde kullanılmış ya da devlete, özel mülkiyete ait araziler kullananların özel isteklerine göre belirli amaçlara tahsis edilmişlerdir. Bu durum kamuya ait orman ve mera arazilerinde olduğu gibi tarım arazilerinde sürdürülmüştür. Planlı kullanımda pulluk girmesi gereken 6.112.000 hektar arazi halen tarım arazisi; tarım arazisi olması gereken 2.874 bin hektar arazi ise mera arazisi olarak kullanılmakta, tarım arazisi kabiliyetinde 512.000 hektar fundalık-çalılık arazisi ise ormana terkedilmiş bulunmaktadır.
Arazisinin %80’i, %15’ten fazla eğime sahip olan Türkiye’de doğal olarak erozyon tehlikesine karşı muhafazalı toprak kullanımı planlamasına mutlaka uyulması gerektiği halde bu konuda hiçbir koruyucu planlama yapılmamıştır. Bunun sonucunda da arazi varlığımızın halen %73.45’i olan 57.148.886 hektarında su erozyonu, yaklaşık %0.60’ı olan 465.913 hektarında rüzgar erozyonu rüzgar erozyonu aktif olarak bulunmaktadır. Ortalama sayılarla tarım arazilerimizin yaklaşık 16 milyon ha’sında orta, şiddetli ve çok şiddetli derecede su erozyonu ve 330.000 ha’sında rüzgar erozyon zararı ve toprak kaybı tehlikesi bulunmaktadır.
Çizelge 6: Türkiye Topraklarında Su ve Rüzgar Erozyonu Alanları ( II. Tarım Kongresi, 1981 )
| Su Erozyonu | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Erozyon Sınıfları | Ha | % | Ha | % | Ha | % |
| Hafif Erozyon | - | - | - | - | - | - |
| Orta Erozyon | 13,780,260 | 17,7 | 1,812,490 | 2,33 | 15,592,750 | 20,04 |
| Şiddetli Erozyon | 2,077,265 | 2,68 | 26,857,668 | 33,75 | 28,334,933 | 36,42 |
| Çok Şiddetli Erozyon | 2,771,250 | 0,004 | 13,219,273 | 16,99 | 13,221,203 | 16,99 |
| Toplam | 15,859,455 | 20,38 | 41,289,431 | 53,07 | 57,148,886 | 7,45 |
| Rüzgar Erozyonu | ||||||
| Hafif Erozyon | 159,259 | 0,2 | 6,405 | 0,01 | 165,664 | 0,21 |
| Orta Erozyon | 168,46 | 0,22 | 62,581 | 0,08 | 231,041 | 0,3 |
| Şiddetli Erozyon | 2,439 | 0 | 61,946 | 0,08 | 64,385 | 0,08 |
| Çok Şiddetli Erozyon | - | - | 4,823 | 0,01 | 4,823 | 0,01 |
| Toplam | 330,158 | 0,42 | 135,755 | 0,18 | 465,913 | 0,6 |
Orman ve mera arazilerimizin doğal bitki örtüsü altında erozyon zararına uğramadığı düşünülebilirse hem orman hem de mera arazilerimizin yanlış kullanımı sonucu bu araziler üzerinde de su ve rüzgar erozyonu aktif haldedir.
Doğal kaynaklarımızın temelini oluşturan toprak varlığımızın potansiyeli ve bu potansiyelin verimli bir şekilde kullanılıp kullanılmadığı; ancak detaylı toprak haritaları çıkarılması, büyük toprak gruplarının dağılımı ve önemli özelliklerinin saptanması arazi kullanma kabiliyet sınıflarına göre, kullanım planlamalarının yapılması ile mümkündür.
Alan olarak toprak varlığı yönünden dünyanın sayılı büyük ülkeleri arasında bulunan Türkiye, Avrupa ülkeleri arasında Rusya’dan sonra ikinci, dünya ülkeleri sırasında on ikinci sırada yer almaktadır. İşlenen tarım arazileri bakımından büyüklüğü bakımından Türkiye Rusya’dan sonra Avrupa ülkeleri arasında ikinci, belli başlı dünya ülkeleri arasında onuncu sırada bulunmaktadır. Sulanan arazi büyüklüğü bakımından Türkiye belli başlı dünya ülkeleri arasında on üçüncü, sulanan arazilerin tarım alanlarına oranı yönünden ise yirminci sırada yer almaktadır.
Topraklarının yaklaşık 2/3’ünde kurak ve yarı kurak iklim özelliklerine bağlı kalınarak tarım yapılan ülkemizde tarımsal üretimin göstergesi olarak hububat tarımı esas alınırsa, hububat ekim alanları büyüklüğü bakımından dünya ülkeleri arasında altıncı sırada yer alan Türkiye’de hektara buğday veriminde yirmi ikinci sırada yer aldığı görülür. Yapılan araştırmalar Türkiye’de verimin sulama ile 2-3 kat artırılabileceğini, elverişli koşullarla yılda bir değil ikinci hatta üçüncü ürünün alınabileceğini göstermekte olup son yıllarda yapılan ikinci ürün denemelerinden çok başarılı sonuçlar elde edilmiştir.
Ancak çizelge 4’te görüleceği gibi halen 27.969.003 hektar işlenen tarım arazisinin, 16.793.000 ha’sında nadaslı kuru tarım yapılarak ancak 2 yılda bir ürün alınabilmektedir.
Yapılan incelemelere göre Türkiye’de işlenebilir tarım alanlarının 12.500.000 ha’sı sulanabilir nitelikte olup, ancak havzaların teknik özelliklerine göre uzun dönemde 8.628.000 ha’sı sulanabilecek durumdadır. Halen sulanabilen arazilerimiz 2.586.000 ha olup genelin % 3.32, işlenen tarım arazilerimizin %9.39’u kadardır.
Tarım potansiyelimizin temelini oluşturan toprak kaynağımızın verimli olarak kullanabilmesi bilimsel norm ve ölçülere göre hazırlanacak toprak haritaları ve bunlardan yararlanılarak yapılacak kullanım ve üretim plan ve programları ile mümkün olacaktır.
3. Türkiye’de bulunan büyük toprak gruplarının sınıflandrılması
Sınıflandırmada amaç, sınıflandırılması istenilen varlıkları benzer ve farklı özelliklerine göre belirli gruplar içerisinde toplamak ve bunların aralarındaki benzer ve farklı ilişkileri açıklamada kolaylık sağlamaktır.
Günümüzde kullanılan toprak sınıflandırma sistemleri, Botanik ve Zooloji bilimlerinde bitki ve hayvanların sınıflandırılmasındaki amaç ve kolaylığı sağlamaktaki ilkeler düşünülerek önerilip geliştirilmiş ve toprakların genetik oluşum özelliklerine göre, belirli Ordo (sıra), Alt Ordo (alt sıra), Büyük Grup, Alt grup, Familya,Seri (tip ve faz) gibi kategoriler içerisinde toplanarak incelenmeleri kabul edilmiştir. İklim, vejetasyon, ana materyal, topografya ve zaman faktörlerinden etkisi altında fiziksel,kimyasal ve biyolojik olaylar sonucu farklı özellikler kazanan topraklar genetik oluşumları ve yayılma alanlarına göre bütün dünyada en büyük sınıflandırma kategorisi olarak üç ordo (sıra) içerisinde toplanmaktadır.
1. Zonal Topraklar
2. İntrazonal topraklar
3. Azonal topraklar
3.1. Zonal Topraklar
Dünya üzerinde geniş kuşaklar halinde yayılan zonal toprakların oluşumlarında, genetik oluşum faktörlerinden iklim ve bitki örtüsü, ana materyal, topografya ve zaman faktörlerinin etkilerini önemli ölçüde örtmüş ve bu topraklar iklim bölgeleri esas alınarak alt ordo’ lara (alt sıralara) ve büyük toprak gruplarına ayrılmışlardır.
Türkiye’ de yayılma gösteren Zonal topraklarda bu genel kaideye uygun bir dağılım gösterirler. Örneğin Akdeniz iklim bölgelerinin karakteristik kırmızı toprakları (Terra-rossalar), kuzey ve Batı Anadolu’ da nemli iklim bölgelerinin podsolik toprakları, Orta Anadolu Bölgesi kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinin, Kahverengi,kırmızı-kahverengi, Sierozem Toprakları ile Yarı kurak-yarı nemli iklim bölgelerinin Kestane renkli, Kırmızımsı Kestane renkli toprakları, Türkiye’deki farklı iklim bölgelerinde iklim faktörleri ve bitki örtüsünün belirgin izlerini taşıyan topraklardır. Bu toprakların oluşumunda materyal, topografya ve drenaj gibi lokal etkilerde iklim ve bitki örtüsünün etkilerini güçlendirmektedir. Zonal Topraklarda profil oluşumu ve morfolojik yapı karakteristik ayrımlar gösterir, oluşumlarında etken olan genetik olaylar Podsolloşma, Lateritleşme ve Kalsifikasyon ( Kireç Birikmesi ) dir. Horizon sınırları belirgindir ve A/B/C horizonları ile yıkanma ( ellüviyal ) ve birikme ( illüviyal ) horizonları; iklim ve yağış faktörlerinin etkisine bağlı olarak kolayca ayırt edilir.
3.2. İntrazonal Topraklar
İklim ve bitki örtüsünün toprak oluşumu üzerine olan bariz etkileri ana materyal, topograf ve drenaj gibi lokal faktörlerin etkisi ile örtülmüş veya oluşumlarında aşırı ıslaklık, kötü drenaj, tuzluluk ve alkalilik veya ana materyalin fazla oranda kalsiyum karbonat içermesi gibi faktörler topraklara karakteristik özellikler kazandırmışlardır. Bir çok özellikleri bakımından İntrazonal topraklar, zonal topraklara benzerler fakat belirli bir iklim kuşağı ve bitki örtüsü için tipik özellikleri taşımayabilirler. Fakat zonal toprakların arasında bulunduklarından intrazonal topraklar olarak adlandırılmışlardır. Oluşumlarında etken olan olaylar Tuzlulaşma, Alkolileşme ve Gleyleşmedir.
Ülkemizde bulunan İntrazonal topraklada yukarıda belirtilen genel prensiplere uygun bir oluşum gösterirler. Örneğin, topografya ve drenaj faktörlerinin etkisi altında oluşmuş Tuzlu ve Alkali Topraklar, kireçli ana materyalin belirgin izlerini taşıyan Rendzina, Grumusol ve Kahverengi Orman Toprakları ile aşırı ıslaklık ve kötü drenaj faktörlerinin etkisi altında oluşmuş Hidromorfik Alluviyal Topraklar yer yer zonal topraklarla karışmış olarak bulunur.
3.3. Azonal Topraklar
Oluşumlarında diğer toprak Ordo’larından farklı olarak iklim ve bitki örtüsü gibi aktif faktörler ile topografya ve ana madde gibi pasif faktörlerin etkileri sonucu belirli morfolojik özellikler ve profil karakteristikleri kazanımı için yeterli zaman süreci geçmemiş genç topraklardır. Horizon oluşumu ve katmanlaşma hiç yok veya sınırlı düzeydedir. Yeni alluviyum ve kolluviyum yığıntıları üzerinde oluşan topraklar, azonal topraklara dahil edilir. Zonal ve intrazonal topraklarla birlikte her yerde azonallere rastlanabilir. Türkiye’nin hemen her bölgesinde bulunan ve verimli tarım arazilerini oluşturan Alluviyel topraklar ile Kolluviyal topraklar, Regosol topraklar ve taşlı karakterli Lithosol topraklar azonal topraklara örnek olarak gösterilir.
Çizelge-7: Yeni Toprak Sınıflama Sistemi ( 7. Yaklaşım Sistemi )
| Ordo | Alterdo | Eski Sisteme Göre Yaklaşık Büyük Toprak Grupları |
| 1. Entisol | 1.1.Aquent 1.2.Psamment 1.3.Ustent 1.4.Udent |
Az gelişmiş gley ( bütün bölgelerde) Ham toprak (sierozem), Renkler, Kumlu alluvial topraklar ( bütün bölgelerde) Ham toprak ( sierozem ), Ranker, alluvial topraklar kurak bölgelerde) Ham toprak ( sierozem ), milli ve kilce zengin materyaller üzerinde, nemli bölgelerin Ranker toprakları, erozyona uğramış topraklar, kolluvial topraklar, çimli ( çayır toprakları v.s) |
| 2. Versitol | 2.1. Aquert 2.2. Ustert |
Grumusol ( smonitza) toprakları v.s |
| 3. İnceptisol | 3.1. Aquept 3.2. Andept 3.3. Umbrept 3.4. Ochrept |
Gley,Preudgley, Tundragley ve Marş toprakları Ando Toprakları Koyu renkli çürümüş veya ham humus horizonlu kahverengi ve ranker toprakları Açık renkte, çürümüş veya süpürüntü şekilli organik horizona sahip ranker ve kahverengi topraklar. |
| 4. Aridisol | 4.1. Orthid 4.2. Argid |
Çöl toprakları, yarı çöl toprakları, solonchak ( tuzlu ) topraklar, ranker toprakları, ham topraklar (sierozem) ve arid bölgelerin Bt horizonu olamayan diğer toprakları, rendzinalar vs. Çöl toprakları, kırmızı çöl toprakları, solonetz ( alkali ) topraklar ve Bt horizonlu diğer kurak bölge toprakları. |
| 5. Mollisol | 5.1 Rendols 5.2 Albolls 5.3 Uldolls 5.4. Altoll 5.5. Udolls 5.6. Ustoll |
Humusça zengin Rendzina topraklar Humusça zengin Pseudagley (plenasol), solonetz (alkali) ve solod (degrade alkali) toprakları vs. Humusca zengin Gley toprakları, tuzlu ve alkali toprakları ve bazı çayır toprakarları Çernoziem Toprakarı Brunizem toprakları Kestane renkli topraklar |
| 6. Spodsol | 6.1. Aquod 6.2. Humod 6.3. Orthod 6.4. Ferrod |
Gley-podsel’ler ( Bütün bölgelerde ) Humus podsoller ( çalılık vegetasyon altında) Kahverengi podsolik ve Humus demir podsoller Demir podsol toprakları |
| 7. Alfisol | 7.1. Aqualfs 7.2. Altalfs 7.3. Udalfs 7.4. Ustals |
Pseudogley-Para braunerde ( plansel topraklar) Degrade çernoziemler ve podsoller arasındaki geçit tipleri. Para braunerde. Kireçsiz Kahverengi Akdeniz iklim kuşağı toprakları ( Akdeniz ikliminden subtropikal iklim bölgelerine kadar ) Akdeniz kızıl toprakları ve diğerleri. |
| 8. Ultisol | 8. Ultisol | Killi bünyeli, kırmızı renkli Gley toprakları Kırmızı-Sarı podsolik topraklar Kırmızı kahverengi lateritik topraklar Yarı bataklık toprakları |
| 9. Oxisol | 9.1. Aquox 9.2. Acrox 9.3. Udox 9.4. Ustox 9.5. İdex |
Taban suyu laterit toprakları Latosol toprakları |
| 10. Mistosol | 10.1.Fibrist 10.2. Saprist 10.3. Folist 10.4. Hemist |
Turba ( Peat ) toprakları Bataklık ( Muck ) toprakları Moor’dan, Anmoorg’eye kadar değişen ıslak ve bataklık topraklar. Moor’dan, Anmoorg’eye kadar değişen ıslak ve bataklık topraklar. |
4. Türkiye’de bulunan zonal topraklar
4.1.Kireçsiz Kahverengi Topraklar ( Alfisol ) :
Zonal Topraklar ordosunun “Çayır-Orman Arazisi Geçit Toprakları” alt ordosuna giren büyük toprak grubudur. 7. tahmin sisteminde ( 7th Approximation ) ise Alfisol ordosunun Udalf alt ordosuna dahil edilen bu büyük toprak grubunun oluşumunda tol oynayan olaylar zayıf podsollaşma ve kalsifikasyondur. Bu topraklar ılıman yağışlıdan ılıman az yağışıyla kadar değişen iklim kuşaklarından oluşabilirler. İlk defa Çin’de görülen ve Kahverengi Topraklar grubuna dahil edilen bu topraklar, Kahverengi toprakların girmiş olduğu pedocallerle ters özellikler gösterdiklerinden daha sonraları Shantung veya Kahverengi Shantung olarak adlandırılmıştır. Bu toprakların oluştukları yerlerde yıllık yağış ortalaması 500-800 mm. arasında ve yıllık sıcaklık ortalaması 14-180C’dir.
Bu büyük toprak grubu genellikle kireç formasyonları içermeyen ana materyaller üzerinde oluşur. Diğer bir deyişle bunlar mağmatik kayalar üzerinde, “ yıllık yağışı 500-800 mm.” olan ılıman Akdeniz iklim tipinin görüldüğü yerlerde oluşurlar. Bu topraklar bazen marn, kil taşı ( clay stone ), kireçli sedimentler ( ki bunlar SiO2) ve nehir teraslarında farklı ana materyaller üzerinde de oluşabilirler. Bu topraklar iyi gelişmiş bir A horizonuna rastlanılır. A horizonu graniler strüktürde, mull tipinde organik madde içeren, kahverengi ve sarımsı kahverengi renler arasında değişen renklerde ve kumlu tınlıdan kumluya kadar varyasyon gösteren bünyeye sahip bir horizondur.
A horizonunun altında uzanan ve genllikle A horizonuna nazaran daha fazla bir kil yığılması görülen B horizonu; prizmatik veya granüler strüktüre sahiptir. B horizonunun rengi A’ya göre daha kırmızı ve daha parlaktır. Bu renk yıkanan Fe ve Mn oksitlerinden ileri gelir.
Bu toprakların doğal bitki örtüsü, orman örtüsü ve çayır bitkileridir. İğne yapraklı ormanların ve çayır formasyonlu makilere de rastlanır. Toprak reaksiyonu asit, nötr veya bazen de hafif Alkanen’dir. Bazla doygunluk %’leri nadiren %100 olup genellikle %100’ün altındadır. Bu topraklar kalkerli ana materyaller üzerinde de görülürlerse de esas ana materyalleri mağmatik kayalardır. Bunlar Redzina, Terra rossa, kahverengi orman toprakları ve Grumusol’lerle ve bazen de podsolik topraklarla sınıf oluştururlar. Ülkemizde en çok yayıldıkları alanlar Ege, Marmara, Batı Karadeniz, Akdeniz kıyı şeridi ve özellikle Trakya bölgeleridir. Türkiye genelinde kapladıkları alan 2.551.300 ha kadardır. Genellikle eğimli arazi düzeylerini örten Kireçsiz kahverengi toprakların 400 ha’sı hafif ve orta derecede eğimli olup, toplamın %23.5’ini oluşturan 600.000 ha’sında tarım yapılabilmektedir. Uygulanan Yaygın tarım sistemi buğdaygiller ve ayçiçeği ile, bazı baklagiller ve diğer bölgesel bitki türlerinin ziraatı şeklindedir. Bu topraklarda hakim kil minerali montmorillonittir.
Çizelge 8: İzmir-Aliağa Kireçsiz Toprak Profili
| Horizon | Derinlik | Bünye | % CaCO3 | PH | % Org,Mad, | K,D,K |
|---|---|---|---|---|---|---|
| A1 | 0-33 | Killi | 0,08 | 6,4 | 1,45 | 39,67 |
| B21 | 33-63 | Kumlu Killi Tın | 0,11 | 6,68 | 0,52 | 50,58 |
| C | 63 + | Kumlu Tın | 0,2 | 7 | 0,31 | 52,2 |
| Dr | Andezit | - | - | - | - | - |
Çizelge 9: Foça-Bağarası Kireçsiz Kahverengi Toprak Profili
| Horizon | Derinlik | Bünye | % CaCO3 | PH | % Org,Mad | K,D,K |
|---|---|---|---|---|---|---|
| A1 | 0-25 | Killi-Tın | 0 | 6,8 | 1,62 | 36 |
| B2 | 25-58 | Killi | 0 | 6,8 | 0,48 | 31,8 |
| C1 | 58-95 | Killi-Tın | 0 | 7,6 | 0,15 | 32,6 |
| C2 | 95-150 | Killi-Tın | 2,24 | 7,6 | 0,02 | 35 |
| Dr | 150+ | - | - | - | - | - |
Kireçsiz Kahverengi Topraklar, organik madde, bitki besin maddelerinden azot ve fosforca fakir, orta derecede verimlik kabiliyetine sahip topraklardır. Eğimli arazilerde erozyona çok hassastırlar. Çok şiddetli erozyon ile solum tabakasının 1/3’nü kaybeden bu topraklar Lithosolik karakterde ve tarıma elverişli olmayan arazi görünümündedir.
4.2. Terra-Rossa Toprakları (Alfisol)
Zonal Topraklar ordosunun “Akdeniz İklim Tipine sahip Bölgelerin Kırmızı Lateritik Toprakları” alt ordosuna giren Terra-rossa toprakları, Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü bölgelerde sert ve yumuşak kayaları üzerinde oluşurlar. 7. tahmin sisteminde ise Terra-rossa’lar Alfisol ordosunun Ustalf alt ordosuna dahil edilirler. Akdeniz ikliminin özelliği yazların sıcak ve kurak, kışların ise ılık ve yağışlı oluşudur. Yağışlar genellikle kış,ilk ve sonbahar aylarında olup, yıllık ortalama yağış 600-900 mm. yıllık ortalama sıcaklık ise 16-180C ‘dedir. B u toprakların oluşumu için Akdeniz iklim tipi ve kalkerli ana materyalin bulunması mutlak koşuldur. Biraz kırmızımsı-çayır topraklarını andırırlar ve oluşumları bakımından Rendzinalar ile Kırmızı Çayır toprakları arsında bir geçit tipi oluştururlar. Podsollaşma ve Kalsifikasyon olayı ile Lateritleşme olaylarının müşterek etkisi sonucu oluşmuşlardır.
Terrrossa’ ların en önemli özellikleri parlak kırmızı renkleri veren ve bazen %’ a kadar çıkan ve genellikle % 4-6 arasında bulunan serbest Fe2O3 (hematit) içeriğine sahip olmasıdır.
En karakteristik özellikleri gösteren Terra-Rossa topraklarının en saf kalker kayaları üzerinde oluştukları saptanmıştır. Terra rossa’ların toprak yüzeyi büyük kalker moloz ve taşları ile kaplıdır. Ayrıca profilde köşeli kalker parçaları görülür. B ve C horizonlarında bazen A horizonlarından kirecin yıkanması ve birikmesi sonucu yeniden kristalleşmiş saf CaCO3 kristallerine rastlanılır.
A horizonları granüler strüktürde, killi bünyeli, nötr veya hafif alkali reaksiyondadır. Genellikle organik madde ve kireççe fakirdir. A horizonunun rengi, B’ ye göre daha az parlaktır. Organik maddenin varlığı hematit’ rengini örter ve koyulaştırır. B horizonu granüler, blokvari ve prizmavari stürktürde olabilir ve killi bir bünyeye sahiptir. Oluşumunda podsollaşma ve kalsifikasyon olayının etkisi kilin bir kısmı A’ dan yıkanıp B’ye yığılmıştır. Serbest demir oksitlerde A2 dan B’ye yıkandığından B horizonundaki miktarı %10’ a kadar çıkabilir. Rengi parlak kırmızıdır. Kireçli ana materyal veya kalker ana kayası %99.42 oranında saf CaCO3’ten ibaret olabilir.
Terra-rossa’lar genellikle yüzeysel topraklardır. Doğal bitki örtüsü çevre bitkileri ve makilerdir. Eğimli arazileri oluştururlar. Bu nedenle erozyonun aktif olduğu Lithosolik karakterde topraklardır.
C horizonuna genellikle rastlanılmaz, profil yapıları A/B/Dr şeklinde olur. Bazla doyulmuşluk %100’dür. Hakim olan değişebilir katyonlar Ca ve Mg’dir.
Terra-rossa’lar, zirai değerleri bakımından düşük değerli topraklardır. Genellikle mera ve zeytinlik olarak kullanırlar. Ülkemizde Akdeniz iklim tipinin hüküm sürdüğü sahil şerdi boyunca batı, güney ve güney doğu Anadolu’da, Trakya’da ve İstanbul civarında bazen geniş alanlar halinde olmak üzere yayılma gösterirler. Türkiye genelinde kapladıkları alan yaklaşık 1.800.000 ha kadar olup, bunun %22’si olan 400.000 ha’sında tarım yapılmaktadır.
4.2.1. Kırmızımsı-Çayır Toprakları (Alfisol)
Güney Batı Anadolu’da ılıman Akdeniz ikliminin etkisi altında oluşmuş kırmızımsı renkte topraklar bulunmaktadır. Zonal topraklar sırasına giren bu topraklar terra-rossa’lara çok benzerler. Yalnız daha ılık ve daha yağışlı bir iklimin etkisi altında oluştuklarından daha fazla yıkanmış oldukları ileri sürülebilirse de, terra-rossalar’dan ayrı bir büyük toprak grubu olup olmadıklarının saptanabilmesi veya aynı grupta incelenebilmeleri için daha detaylı arazi etütleri ve laboratuar çalışmaları yapılması gerekmektedir.
Kırmızımsı çayır topraklarının kırmızımsı kahverengiden-kahverengiye kadar değişik olabilir, reaksiyonları nötr ile hafif alkali arasındadır. Ana materyalleri çok kireçli kil depozitleri, kalkerlerin ayrışma ürünü olan marn, çakıllı kumlu eski allüviyon yığıntıları olabilir. Oluştukları bölgelerde yıllık yağış ortalaması 1000 mm’dir. Doğal bitki örtüleri yaprağını döken ağaçlardan meşe türleri, maki ve çalılar ve çeşitli çayır otlarıdır.
Bu topraklar, orta derecede verimli iyi drene olmuş topraklardır. Düz ve düze yakın arazilerde sulu ziraata ve pamuk tarımına elverişlidirler. Ayrıca çeşitli tarla bitkileri,sebzeler ve narenciye tarımında bilgili bir gübreme ile yüksek verim sağlamak mümkündür. Çünkü faydalı fosfor ve azot yönünden oldukça fakirdirler. Profil özellikleri yönünden, fazla derin topraklar sayılmamaları nedeniyle meyilli arazilerde erozyon tehlikesi her zaman mevcuttur. Bünyeleri killiden tınlıya kadar değişik olabilir. Yüzey toprağı genellikle kolayca dağılabilir. Koyu kırmızı-kahverengi veren serbest demir oksit olup % 4’e kadar bulunabilir. Terra-rossa, Kırmızı Kahverengi Akdeniz toprakları ve kireçli Regosol’ler ile yan yana bulunabilirler.
4.2.2. Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları (Alfisol)
Batı Akdeniz’de Antalya havzasının kuzeyi, doğu Akdeniz’de Mersin-Erdemli kıyı şeridi sekileri üzerinde, Seyhan havzasında, Adana civarında ve Ceyhan havzasının güneyinde Kahverengi Orman Allüviyal, Kolluviyal, Kırmızısı-Çayır ve Terra-rossa topraklarıyla birlikte bulunana bu topraklar genetik oluşumları, iklim koşulları, coğrafi dağılışları, doğal bitki örtüsü ve profil özellikleri yönünden benzer özellik gösterdiklerinden Terra-Rossa topraklarıyla birlikte incelenmektedirler. Terra-rossa topraklarına göre başlıca farklılıkları;
1. Renkleri daha koyu ve kahverengiye yakındır,
2. Profil daha derin gövdeli ve üst toprak katmanının organik madde kapsamı daha yüksektir
Bu farklılıkların nedenleri daha nemli koşullarda oluştuklarından vegetasyon daha kuvvetli ve organik maddenin fazlalığı nedeniyle rengin koyulaşmasıdır. Ayrıca Terra-rossalara göre yıkanma daha fazla olup B horizonunda kilin akümülasyonu ve kirecin yıkanması daha belirgindir.
Oluştukları bölgelerde yıllık yağış ortalaması 625-900 mm, yıllık sıcaklık ortalaması 14-180C’dir. Doğal bitki örtüleri karışık ormandan, ibreli ağaçlara, maki, funda ve çalılıklardan çayır bitkilerine kadar değişik olabilir. Genellikle turfanda sebze, zeytin, turunçgil tarımına ayrılmışlardır. Nadassız kuru tarım ( hububat ) bağlık ve mera olarak ta yaygın ölçüde kullanılmaktadır. Fazla meyilli arazilerde erozyon tehlikesi her zaman mevcuttur.
Profil özellikleri yönünden Terra-rossalara benzeyen Kırımızı Kahverengi Akdeniz toprakları A,B,C horizonludur. Orman ve doğal bitki örtüsü altında O1 ve O2 organik horizonları da bulunabilir.
4.3. Kırmızımsı Kestane Renkli Topraklar (Mollisol)
Zonal topraklar sınıfının “ yarı kurak iklim bölgelerindeki çayırlık arazilerin orta derecede koyu renkli toprakları ” alt sınıfına giren bir büyük toprak grubudur. Ilık-mutedilden, sıcağa kadar değişen yarı kurak iklim bölgelerinde, çalılar ve karışık otlardan ibaret doğal bitki örtüsü altında çok çeşitli ana materyaller çoğunlukla kireçli kil depozitleri, şistler, konsolide olmamış vadi dolgusu , çakıllı kumlu materyaller, kalkerler ve yumuşak tebeşir benzeri marnlar üzerinde oluşurlar. Bulundukları bölgelerde yıllık yağış ortalaması 450-700 mm, yıllık sıcaklık ortalaması ise 14-160C dir. Killi veya tınlı bünyede olup genellikle kireççe fakirdir. Reaksiyonu hafif asidik, nötr veya hafif alkalen olabilir. Genellikle düz ( %0-1 ) veya hafif eğimli ( %1-3 ) arazileri oluşturan bu toprakların drenajı iyi olup doğal olarak orta derce de verimli topraklardır. Kuraklıktan büyük ölçüde etkilenmeseler de yüksek verimi etkileyen en önemli faktör su noksanlığıdır. Uygulanan yaygın kullanım şekli buğdaygil ve tütün tarımıdır. Bunun yanında sulanabilen yerlerde pamuk, baklagiller, sebze, meyve, bağ tarımı da yapılır.
Türkiye genelinde kapladıkları alan kesin olmamakla birlikte 120.000 ha civarındadır. Genellikle Batı Anadolu’da Ege bölgesinin alçak platoları ve vadilerinde, doğu Akdeniz’de kuzey-batısında yayılırlar.
4.4. Kestane Renkli Topraklar
Zonal topraklar sırasını yarı-kurak iklim bölgelerindeki çayırlık arazilerin orta derecedeki koyu renkli toprakları alt sırasına giren bir büyük toprak grubudur. Yıllık yağış ortalaması 400-650 mm arasında değişen ve ılıman iklimden serin iklim koşullarına kadar değişik karakterdeki yarı kurak iklim bölgelerinde; kalkerden volkanik materyale kadar değişebilen farklı ana kayalar üzerinde oluşurlar. Doğal bitki örtüsü uzun ve kısa boylu çayır otları karışımından ibaret çalılık ve step bitki örtüsüdür.
Kahverengi orman toprakları ile benzer iklim koşuları altında oluştuklarından, bazen yan yana veya karışık durumda bulunabilirler. Ülkemizde yayıldıkları bölgeler Orta Anadolu platosunun kuzeyi, Bolu, Çankırı, Doğu Anadolu’da Kars, Tuzluca, Malazgirt, Kara köse, Van gölünün kuzeyi, Güney Anadolu’da Antalya, Isparta ve Ceyhan civarıdır.
Genellikle nadaslı kuru tarım sistemiyle hububat ekimi yapılan Kestane Renkli Topraklar uygulanan ziraat sistemi altında oldukça verimli topraklardır. Düz ve düze yakın eğimli olanlar sulanabilirler. Eğimli araziler erozyona karşı oldukça hassastırlar. Türkiye genelinde 3.4 milyon ha kadar alan kaplarlar. Genellikle orta eğimli ( %3-8 ), arazileri oluşturan Kestane Renkli Topraklar toplam 900.000 ha kadardır. Bunun % 75 kadarı tarıma elverişli olup yaklaşık 670.000 ha’sında nadaslı kuru tarım uygulanır. Geriye kalan 2.5 milyon ha’nın ancak % 20 kadarında tarım yapılabilir. Geriye kalan doğal mera örtüsü altındadır.
4.5. Kahverengi Topraklar (Mollisol)
Zonal topraklar sınıfının, “ Arid bölgelerin açık renkli toprakları “ alt sınıfı içersinde incelenen büyük bir toprak grubudur. Yıllık yağış ortalaması 250-370 mm ve sıcaklık ortalaması 10-12 0C’dir. Oluştukları iklim bölgeleri yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve genellikle kar yağışlı olan karasal iklim bölgeleridir. Yağışlar çok az olduğundan toprak oluşunda etkileyici faktör sıcaklıktır. Doğal bitki örtüleri kısa boylu mera vejetasyonudur. En çok yetişen kültür bitkisi ise yıllık buğdaygil bitkileridir.
Kahverengi topraklar Türkiye’de Orta Anadolu platosuna hakim olan topraklardır. Genellikle nadaslı kuru tarım sistemi kullanılır. Topraklarda verimi sınırlayan ve en az düzeye düşüren su noksanlığıdır.
Türkiye genelinde kapladıkları alanın 11.5 milyon ha kadar ( genelin % 15’i ) olduğu, bunun 2.1 milyon ha’sında tarım yapılabildiği tahmin edilmektedir. Hafif ve orta eğimli kahverengi topraklar 550.000 ha kadar olup %80’i tarıma elverişlidir.
4.6. Kırmızımsı Kahverengi Topraklar (Mollisol )
Zonal topraklar sırasının “ arid bölgelerinin açık renkli toprakları ” alt sınıfına girer. Yağışlı ve yarı yağışlı iklim bölgelerinde, kireççe zengin vadi dolgusu ve eski allüviyum sedimentleri üzerinde oluşurlar. Organik madde, azot ve fosforca fakirdirler, fakat verimliliği etkileyen esas faktör su noksanlığıdır. 300-400 mm kadar olan yıllık yağış ortalaması her yıl ürün verimine yeterli değildir. Bu nedenle nadas münavebeli kuru tarım sistemi uygulanır. Yayıldıkları bölgelerde kışlar soğuk, yaz ayları ise çok sıcak ve kuraktır. Yıllık sıcaklık ortalaması 8-140C arasında değişir. Doğal bitki örtüleri tek yıllık yabani gramineler, geren, deve diken, yavşan otu vs. gibi kurakçıl ot ve çalılardır.
Türkiye’de en geniş yayılma alanları Orta Anadolu platosunun güney ve doğu kısımları, Kızılırmak havzası ve Güneydoğu Anadolu’da Gaziantep Urfa ve Diyarbakır çevresidir. Kırmızımsı Kahverengi topraklar genellikle orta ve hafif eğimli olurlar. Türkiye’de kapladıkları toplam alan 4.130.000 ha olup, genelin %5.4’nü oluşturur. Yaklaşık %80 kadarı tarıma elverişli olup, 3.250.000 ha’sıda nadaslı kuru tarım sistemi uygulanır. Düz ve düze yakın eğimde sulanabilirler ve bağ bahçe tarımına da elverişlidirler.
4.7. Sierozem Topraklar (Aridisol)
Çöl topraklarına göre biraz daha nemli koşullar altında oluşan sierozem topraklar, zonal topraklar sırasının arid bölgelerin açık renkli toprakları alt sırası içerisinde yer alır. Türkiye’de Orta Anadolu’nun güney kısımlarında özellikle Konya ovasının doğu kesimlerinde geniş alanlar halinde yayılırla. Bulundukları bölgelerde iklim kurak ile yarı kurak ve sıcak-ılıman özellik gösterir. Ortalama yıllık yağış 250 mm’dir. Yağışların az ve sadece kış mevsiminde olması, sıcak ve kurak geçen yaz mevsimi toprak oluşum faktörlerinin etkisini sınırlamaktadır. Çok kısa ömürlü ve çok zayıf bir doğal bitki örtüsü altında profil oluşumunda oldukça zayıftır. Yazın tamamen kuruyan toprakların doğal bitki örtüsü daha çok çöl tipi diken ve çalılardan ibarettir.
Genellikle düz ve düze yakın hafif eğimli arazileri oluşturan sierozem topraklar, kuraklık, düşük organik madde, bitki örtüsünden yoksun veya fakir oluşları ve yüzeysel topraklar olmaları nedeniyle su ve rüzgar erozyonuna karşı çok hassastırlar. Konya-Karapınar’da görülen rüzgar erozyonu zararı bunun en belirgin örneğidir.
Türkiye genelinde toplam 280.000 ha alan kaplayan sierozem topraklar, daha çok kırmızımsı-kahverengi topraklar kuşağı civarında bulunurlar. Sierozem topraklarının büyük bir bölümü ( %85 ) tarıma elverişlidir. Fakat su noksanlığı sınırlayıcı faktör olarak ortaya çıkmakta ve büyük oranda mera olarak kullanabilen bu arazilerde nadas münavebeli kuru tarım bile az verimli olabilmektedir. Buna karşılık sulanabilen topraklarda buğdaygil ve sebze-meyve tarımı oldukça verimli olabilmektedir. Bu topraklarda diğer önemli sorun ise aşırı otlatma olup, tehlikeli boyutlara varan otlatma nedeniyle zaten çok zayıf olan doğal bitki örtüsü tamamı ile yok olma durumundadır. Bu da rüzgar erozyonu için en önemli ortamı oluşturmakta, erozyon kontrolü ve ıslah çalışmaları büyük ekonomik boyutlara ulaşmaktadır. Kontrollü ve münavebeli otlatma en ucuz ve emniyetli yöntem olarak uygulanmalıdır.
4.8. Podsolik Topraklar
Anadolu’nun kuzeyinde Karadeniz kıyı şeridi boyunca ve Güney Batı Anadolu’nun nemli bölgelerinde podsolik topraklara rastlanılır. Genellikle renklerinin kırmızı, sarı-kırmızı ve gri kahverengi olmasına göre isimlendirilen bu topraklar zonal topraklar sırasının, “sıcak ılıman iklimden tropik iklime kadar değişen iklim kuşağı altında oluşan podsolik ve lateritik topraklar ” alt sırası içerisinde yer alırlar.
Yıllık yağış ortalaması 1000 mm’nin üzerinde, yıllık sıcaklık ortalaması ise 140C civarındadır. Yüksek ve dağlık kısımlarda sıcaklığın düşmesi ve buna karşılık yağışın aynı oluşu nedeniyle yıkanma daha yoğundur. Bitki örtüsünün yaygın türleri funda, kayın, meşe, çam, köknar dır. A horizonları granüler strüktürde, tınlı veya killi tın bünyede va daha açık renkli, B horizonu ise blokvari ve prizmatik strüktürde, killi bünyede ve daha yoğun renktedir.
Genellikle dik eğimli ve dağlık arazi yüzeylerini örten podsolik topraklarda su erozyonu çok şiddetlidir. Bu nedenle doğal bitki örtüsü orman ve meraya terk edilmemelidirler. Tarıma ayrılan araziler vadilerde, nispeten az eğimli yamaç ve eteklerde bulunan kısımlardır. Podsolik toprakların yaygın kullanma şekli orman ve orman içi mera örtüsüdür. Çok azı tarım arazisi olarak kullanılabilir. Türkiye genelinde kapladıkları alan, kesin etütleri henüz bilinememektedir.
5. Tükiye’de bulunan intrazonal topraklar
5.1.Rendzina Topraklar ( Mollisol ):
İntrazonal topraklar sırasının kalsimorfik topraklar alt sırasına girerler A/C horizonlu topraklar olup Rendzina’lar siyah veya esmer renkli olabilirler. Podsol kuşağından çöle kadar değişen iklim koşulları altında oluşan Rendzinaların yayıldıkları bölgelerde iklim soğuktan sıcağa hümidden semi arid iklime kadar değişiklik gösterebilir.
Rendzina toprakları; oluşum sebebi ve morfolojik özelliklere göre bazı alt gruplara ayrılır.
1. Proto Rendzina: Henüz olgunlaşmasını tamamlamamış veya erozyonun aktif durumda olduğu yerlerde karbonat ve jips sierozemlerden oluşmuş lithosolik topraklardandır.
2. Orman Rendzina: Bunlar yıkanma olasılığı fazla, nemli bölgelerde orman örüsü altında oluşmuş kalın koyu renkli topraklardır.
3. Mull Rendzina: Organik artıkların parçalanma ve ayrışması sonucunda oluşurlar.
4. Para Rendzina: Bunlar karbonatsız ana materyal veya kurak iklimlerde sert kireç taşları üzerinde oluşmuş, kum ve mil fraksiyonlarında yüksek oranda kuvars içeren topraklardır.
5. Tamgel Rendzina: Ana kayası dolomit olan rendzinalara genellikle dağlık bölgelerde dolomit ana kayası üzerinde olgunlaşmamış humus içeren bir üst katmandan ibaret topraklardır.
6. Çernoziyemik Rendzina ( Esmerleşmiş ): Üstte iyi gelişmiş 25 cm veya daha kalın koyu renkli bir hümik horizon, altta ise sınırları belli ve keskin özellikler taşıyan B horizonuna sahip rendzina topraklarıdır.
Rendzina topraklarının Türkiye’de büyük ölçüde yayıldıkları alanlar, Trakya, Batı Karadeniz, Güney Marmara, Ege ve Akdeniz bölgeleridir. Bulundukları bölgelerde genelde mutedil ile ılık mutedil ve orta derecede yağışlıdır. Yıllık yağış ortalaması 500-750 mm arasındadır. Doğal bitki örtüleri, çayır otları, çalılıklar, bodur meşe, maki ve fundalıklardır. Bazen orman örtüsü altında da bulunabilirler. Yüzeysel ve taşlı topraklar olmaları nedeniyle doğal vegetasyona veya ormana terk edilmesi gerekli topraklardır. Türkiye genelinde kapladıkları alan 650.000 ha civarındadır. Bunun yaklaşık % 20’si tarıma elverişli olup yaklaşık 135.000 ha’sında tütün, buğdaygiller, zeytin, bağ vs. tarımı yapılmaktadır.
5.2. Grumsol Topraklar ( Vertisol )
İntrazonal topraklar sırasının, kalsimorfik topraklar alt sırasına giren bir büyük toprak grubudur. Kahverengi topraklar ile bir arada bulunan bu topraklara en fazla Trakya’da ve Adapazarı’nın bazı kısımlarında rastlanır. Grumsol kelimesi Latince “küçük kabarıntı veya tepecik” anlamına gelir.
Grumusol’lerin en belirgin özellikleri şunlardır;
1. Koyu renkli ve çok kireçlidirler.
2. Yıkanma ve birikme horizonlarından yoksun, kalın fakat zayıf bir şekilde oluşmuş solum katmanına sahiptirler.
3. Profil özellikleri yönünden A/C katmanlı genç topraklardır.
4. Ağır killidirler.
5. Islanınca şişip genişleme, kuruyunca büzülmeleri sonucu, küçük tepecik oluştururlar
6. Kendi kendilerine malçlama özelliğine sahiptirler.
Grumusol toprakların özel iklimi yoktur, yazları kurak geçen her iklim kuşağında bulunabilirler. Yıllık ortalama yağış 500-600 mm, yıllık ortalama sıcaklık ise 12.6-13.80C dir. Tabi vegetasyon örtüsü çayır ve mera otlarıdır. Türkiye genelinde kapladıkları alan 720.000 ha kadardır. Bunun yaklaşık %85’i tarıma elverişlidir. Kuru ziraat ve ay çiçeği tarımı yapılır. Az miktarda bağ,bahçe, fundalık, orman ve mera sahalarına rastlanırsa da genel olarak her tür tarıma elverişli verimli tarım arazilerini oluştururlar.
5.3. Kahverengi Orman Toprakları
Kahverengi Orman genellikle genç fakat çok fazla yeni olmayan arazi yüzeylerini kaplamakta olup oluşumlarının tamamlanması için yeterli zaman geçmiş değildir. Bu nedenle İntrazonal topraklar sınıfının Kalsimorfik topraklar alt sınıfına dahil edilmişlerdir.
Türkiye’de bulunan Kahverengi Orman toprakları, genellikle fazla eğimli araziler üzerinde yüzeysel profil yapılı genç topraklardır. Orta ve Batı Avrupa’nın Zonal toprakları olarak sınıflandırılan Braunerde ( Kahverengi ) topraklara göre daha az olgunlaşmışlardır. Düz ve düze yakın arazilerde, profil özellikleri yönünden Braunerde ( kahverengi ) topraklara benzerler.
Türkiye’deki Kahverengi Orman toprakları, ortalama yıllık yağışı 620-870 mm. arasında, serin mutedilden ılık mutedile kadar değişen nemli bölgelerde, yaprağı döken ağaçlardan kayın ( fagus ), gürgen ( carpinus ) ve bazı meşe ( querqus ) türleri ile yer yer etrafa serpilmiş durumdaki ( conifer ) iğne yapraklı orman vegetasyonu altında, kireçce zengin kil taşları, kalker ve marnlar, mika şistleri ve gnays’a kadar değişik ana materyaller üzerinde oluşurlar.
Türkiye’nin pek çok bölgelerinde, daha çok lokal alanlar halinde bulunurlar. Podsolik topraklara göre daha az yağışlı ve daha ılık iklimlerde teşekkül ettiklerinden, yıkanmaları zayıftır. Türkiye genelinde kapladıkları alan kesin etütleri yapılmadığından kesin bilinmemekle birlikte yaklaşık 9.6milyon ha kadar olduğu kabul edilmektedir.
5.4. Tuzlu ve Alkali Topraklar
Genellikle arid ve semi arid iklim kuşağında oluşan tuzlu ve alkali topraklar Türkiye’ de birçok verimli ovalarda birkaç dekardan binlerce dekara kadar değişen büyüklükte geniş alanları kapsamaktadır. Eriyebilir tuzlar ve değişebilir sodyumun etkisiyle meydana gelen bu topraklar, intrazonal topraklar sırasının Halomorfik topraklar alt sırasında yer alır. Bunlar;
1. Tuzlu topraklar
2. Tuzlu-alkali topraklar
3. Alkali topraklar
olmak üzere üç büyük toprak grubu halinde incelenirler. Tuzlu ve alkali toprakların oluşumunda iklimin rolü büyüktür. Bölgenin kurak ya da yarı kurak iklim karakterinde olması, diğer bir değişle yağış ve yıkanmanın az, buharlaşmanın fazla olması gereklidir. Bu bölgelerde yıllık yağış toplamının, yıllık sıcaklık ortalamasına oranı 40 veya daha azdır. Böylece sularla denizlere ve okyanuslara taşınamayan tuzlar düz alanlarda toprak suyunun ve yüzey sularının tuz konsantrasyonunu artırır. Nemli iklim bölgelerinde yağış fala olduğundan eriyebilir tuzlar yıkanır ve akarsularla denizlere taşınır. Bu nedenle nehir ağızlarında görülen deltalar hariç nemli iklim bölgelerinde tuzlu topraklara rastlanmaz.
Denize yakın ve denizden kazanılmış alçak alanlarda tuzluluğun sebebi deniz suyudur. Bu tip toprakların bileşimindeki tuzlar, deniz suyundaki tuzların aynısıdır. Toprakların tuzlanmasında bilinçsiz sulama, kötü drenaj ve yüksek taban suyunun etkisi büyüktür. Özellikle sulamayla normal toprakların tuzlu ve alkali hale getirilmesi, tuzluluğun en önemli ekonomik yönüdür. Sulu ziraat sistemine geçilmiş bölgelerde çiftçilerin ilave drenaj şebekesini ihmal etmeleri ve dolayısıyla taban suyunun yükseltilmesi, tuzluluğun başlıca sebebi olmaktadır. Aynı zamanda sulamada kullanılan suların, sulama suyu yönünden kalitelerinin bilinmemesi ve sulu ziraata geçen bölge topraklarında gerekli etütlerin yapılmaması, tuzlu toprakların oluşum ve yayılmalarını hızlandırmaktadır. Sulama ile toprakların tuzlanması şu faktörlere bağlıdır:
1. Sulamada kullanılan suyun kalitesi
2. Her sulamada uygulanan suyun miktarı ve sulama metodu
3. İklim ve yağış özellikleri
4. Toprağın permeabilitesi ve profil karakteristikleri
5. Taban suyu seviyesi
6. Drenaj sisteminin bulunup bulunmaması
Çizelge 10: Türkiye’de Bulunan Bazı Tuzlu va Alkali Toprakların Yayılma Alanları ve Kapladıkları Sahalar.
| I. Ege Bölgesi | |
|---|---|
| a) Gediz ovası | Manisa, Turgutlu, Salihli Ovalarını kapsar. |
| Toplam ova arazisi | 99,681 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 39.766 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 39,9 |
| b) Menemen ovası | Gediz Havzası’nın Batısında Yer Alan Menemen Ovasının Tamamını Kapsar |
| Toplam ova arazisi | 41,805,9 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 33,545,4 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 14,799,9 |
| c) Büyük menderes havzası | Aydın ili ve ilçelerini kapsayan bölümü |
| Toplam ova arazisi | 790.683 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 172,301 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 21,8 |
| d) Büyük menderes havzası | Söke ve Koçarlı ovalarını kapsayan bölümü |
| Toplam ova arazisi | 87,998.2 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 50,696,7 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 57,7 |
| II. Akdeniz bölgesi | |
| e) Seyhan havzası | Havza arazisinin tamamını kapsar |
| Toplam ova arazisi | 1,845,491 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 83,209 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 4,51 |
| f) Ceyhan havzası | Havza arazisinin tamamını kapsar |
| Toplam ova arazisi | 2,065,298 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 69,710 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 3,37 |
| g) Doğu Akdeniz havzası | Tarsus ve mersin ovalarını kapsayan bölüm |
| Toplam ova arazisi | 1,965,542 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 26,610 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 1,37 |
| III. İç Anadolu bölgesi | |
| h)Konya havzası | |
| Toplam ova arazisi | 1.000.000 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 238,000 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 30,0 |
| i)Çumra ovası | |
| Toplam ova arazisi | 100.000 |
| Kötü drenajlı, Tuzlu ve Alkali Topraklar | 30.000 |
| Toplam araziye göre Tuzlu ve Alkali Toprakların %’si | 30 |
| Etüt Edilen Toplam Arazi | 7.996.408.2 |
| Etüt Edilen Tuzlu ve Alkali Arazilerin Toplamı | 725.092.6 |
| Tuzlu ve Alkali Toprakların Toplam Araziye Göre %’si | 9,7 |
| Türkiye Toplam Arazi Varlığı | 77.798.000 |
| Etüt Edilen Arazinin Türkiye Toplam Arazisine Oranı % | 10,27 |
| % 0-2 meylinde sulanabilir, 1.sınıf arazi | 5.010.000 |
| Genel Türkiye Arazisine % Oranı | 6 |
| Etüt Edilen Tuzlu ve Alkali Alanların % 0-2 Meylindeki Arazilere Oranı | 14.47 |
5.5 Hidromorfik Aluvial Topraklar (Entisol)
İntrazonal topraklar sınıfının Hidromorfik topraklar alt sınıfında yer alırlar. Bu toprakların özel iklimi olmamakla birlikte özel bitkileri mevcuttur. Bu bitkiler ise saz, kamış, ve bataklık bitkileri su seven bitki türleridir.
Türkiye’ nin her tarafında alluviyal topraklarla yan yana veya karışık durumda, yer yer küçük veya büyük sahalar halinde rastlanır. En önemli özellikleri devamlı su tesiri altında olduklarından ıslak olmalarıdır. Bu nedenle genel olarak tarıma elverişli değillerdir. Yer yer işlenerek ziraat yapılabilir. Islaklık çok yüzeysel olan taban suyundan ileri gelir. Yılın büyük bir bölümünde toprak yüzeyi su ile göllenmiş durumdadır. Yazın kurak devrede taban suyu yüzeyden biraz aşağıya düşebilmektedir. Esas olarak çayırlık, sazlık şeklinde görülen bu topraklarda yer yer bataklıklarda bulunabilir.
Kötü drenaj, yüksek taban suyu ve bazen de denize yakın olmanın etkisiyle, hidromorfik allüviyal toprakların, yüksek oranda eriyebilir tuz ve değişebilir sodyum içerdikleri görülür. Türkiye genelinde 2.350.000 ha kadar alan kaplayan hidromorfik allüviyal toprakların 1.500.000 ha’sında tarım yapılmakta ise de fazla su drene edilerek giderilir ve ıslah edilirlerse tamamı yüksek verimlilikte her türlü tarıma elverişli allüviyal topraklara dönüşürler. Genellikle düz ve düze yakın eğimli olan bu arazilerin devamlı tarım yapılamayan %40 kadarı ise mera arazisine tahsis edilmiş bulunmaktadır.
5.6. Bataklık ve Turba Toprakları ( Histosol )
İntrazonal topraklar sınıfının hidromorfik topraklar alt sınıfında incelenen organik topraklardır. Türkiye’nin değişik bölgelerinde eski göl kalıntıları, bataklık araziler ve doğal çıkışı olmayan çukur alanlarda, kalın organik katmanları kapsayan organik topraklar oluşmuştur. Daha çok lokal olarak görülen bu topraklar geniş yayılma alanları kaplamazlar ve bu toprakların oluştuğu araziler devamlı ıslaktır. Yılın büyük bir bölümünde su ile doymuş halde olan bu arazilerde su seven kamış, saz, benzeri hidrofil bitkiler sık ve yüksek bir örtü oluştururlar. Bu örtüden toprağa geçen organik artıklar kalın katlar meydana getirir. Islaklık nedeniyle oksijensiz koşullar altında, organik artıklar tamamen ayrışır, kaybolamaz, ortamda birikir. Havzaya giren akarsuların taşıdığı mil, kil gibi ince toprak materyalinin organik katın üstünü örtmesiyle alt katlarda kalın organik tabakalar oluşabilir.
Artvin-Ardahan arasındaki Yalnız-Çam dağları arasında,Düz olan yüksek platolarda, orman sınırının üstünde, Uludağ’da, Aband Gölü’nde bu tip topraklara rastlanmıştır.
6. Türkiye’de azonal topraklar
6.1. Allüviyal Topraklar ( Entisol )
Türkiye’de tarıma elverişli arazinin 1/7’sini ( 4.100.000 ha ) oluşturur. Özel iklim ve bitki örtüsü olmayan allüviyal topraklar, taşıma havzasındaki büyük toprak gruplarının fiziksel, kimyasal ve mineralojik özelliklerini gösterir. Derin yapılı, düz ( % 0-1 ) ve düze yakın ( % 1-3 ) eğimli, genellikle su geçirgenlikleri iyi, verimli ve arazi değeri çok yüksek topraklardır. Türkiye’nin en verimli ovalarını meydana getirirler. Allüviyal toprakların bünyeleri kumludan-killiye kadar değişik olabilir. Deniz kenarına yaklaştıkça tınlı ve killi bünye yapısı gösteren bu topraklarda yukarı havzada kaynağa yaklaştıkça toprak bünyesinin kumluya doğru değiştiği görülür.
Ülkemizde özellikle deltalarda, taşkın ovalarında, nehir teraslarında ve yan dere ağızlarında küçük veya büyük alanlar halinde rastlanılır. En önemli allüviyal ovalar, Gediz, Büyük Menderes, Küçük Menderes, Seyhan, Ceyhan, Bakırçay, Meriç ve diğer nehir havzaları ile Bafra, Çarşamba ovaları ile Antalya, Muş ve Iğdır ovalarında rastlanılır. Sulanan arazilerde bu toprakların en önemli sorunu tuzluluk ve alkalilik tehlikesidir. Kontrollü sulama yapılması ve drenaj ihmal edilmemelidir. Erozyon tehlikesi çok az veya hiç yoktur.
6.2. Lithosol Topraklar ( Entisol )
Her türlü iklim koşullarında ve her çeşit ana materyaller üzerinde oluşabilen Lithosol topraklar, azonal topraklar sınıfına dahil edilirler. Oluşumlarında fiziksel parçalanma olayları, kimyasal ayrışma olaylarına göre daha başat durumda olduğundan, toprak yüzeyinde büyük, köseli taş parçaları ve molozlara rastlanır. Organik madde azot ve fosfor bakımından fakirdirler. Reaksiyonları asidik-bazik arasında değişik olabilir. Türkiye’de dağlık, kayalık arazilerde, dik topografyalı bölgelerde görülebilirler. Zirai değerleri çok düşüktür, erozyon aktif haldedir, belirli bir bitki örtüleri yoktur. İklime bağlı olarak bodur çalılar, dikenler veya büyük ağaçlara rastlansa da çoğu yerlerde çıplak kayalık, taşlık arazi durumundadırlar.
6.3. Regosol Topraklar
Azonal topraklar sırasında yer alan regosol topraklar değişik ana materyaller üzerinde değişik iklim koşulları altında oluşmuşlardır. Renkleri kahverengi, gri-kahverengi arasında değişir. Sahil ve göl kumulları, kireçli materyaller, volkanik kökenli atıklar üzerinde ve genellikle kahverengi topraklarla yan yana bulunurlar.
Eğimli arazi üzerini örten regosol topraklarında su erozyonu aktif halde ve şiddetlidir. Türkiye’de hemen her bölgede bulunan regosol toprakları doğal bitki örtüsü altında ve tarıma elverişli olmayan araziler durumundadır. Çok azında kuru tarım, tütün ve tarla tarımı yapılabilmektedir.
6.4. Kolluviyal Topraklar ( Endisol )
Kolluviyal topraklar azonal topraklar içerisinde incelenilirler. Topografik duruma bağlı olarak gravitasyon, kayma, heyelan, yüzey akış, donma olayları sonucu taşınıp yığılmış büyük ve köşeli taş parçaları ile karışık toprak materyali karakteristik kolluviyum ana materyalini oluşturur.
Türkiye’nin hemen her bölgesinde rastlanılan bu toprakların özel iklimi, bitki örtüsü, ana materyali ve belirgin bir tabaka oluşumu yoktur. Çok yüzeysel, yüzeysel veya orta derecede yüzeysel topraklardır. Bünyeleri kumludan killiye kadar değişir. Kireç kapsamları, reaksiyonları bulundukları bölgenin iklim koşulları ve üzerinde oluştukları ana materyale bağlı olarak değişik değerlerde bulunabilirler.
Kolluviyal topraklar oluşumları nedeniyle allüviyal topraklara çok benzerler. Aralarındaki başlıca farklılıklar şunlardır:
1. Kolluviyaller toprak katları bakımından homojen değildir, alt katları kaba ve orta bünyelidir.
2. Kolluviyal’lerin taş ve çakıllarının kenarları köşeli, allüviyallerde ise yuvarlaktır.
3. Kolluviyal’ler daha eğimli arazilerde bulunurlar ve eğim, materyalin taşınmış olduğu yöne doğru artış gösterir.
4. Belirgin renk özelliklerine sahip değildirler, ait oldukları materyalin renk ve özelliklerini taşırlar.
5. Geçirgenli ve doğal drenajlarının çok iyi olması nedeniyle herhangi bir tuzluluk problemi göstermezler.
6. Taşınmalarında etken faktör yer çekimidir.
Türkiye genelinde kapladıkları alan kesin olarak bilinmemektedir. Eğim faktörüne bağlı olarak su erozyonuna hassas topraklardır. Bulundukları bölgelere göre hububat, tütün, zeytin, bağ, meyve bahçeleri gibi değişik tarımsal kullanım amaçlarına tahsis edildikleri görülür. Doğal bitki örtüleri, kurakçıl ot ve mera örtüsünden, orman örtüsüne kadar değişik olabilir.